Doutzen Buursma, Onderwijscentrum Opnij
Auteur: dr. Daphne Hijzen, Next Level Studentencoaching
Formatief Evalueren is al enige tijd hot topic binnen het onderwijs. Het boek Toetsrevolutie uit 2016 met achtergronden en aanpakken van Formatief Evalueren is dan ook niet voor niets een bestseller geworden. Bij Formatief Evalueren ligt de nadruk niet op het eindcijfer, maar juist op het leerproces. Voor een succesvolle implementatie ervan zijn een effectieve didactische aanpak en visie op leren cruciaal. Succesvol Formatief Evalueren vraagt om een actieve inzet van zowel docent als leerling. ‘Onmisbaar binnen dit proces zijn leerlingen met goed ontwikkelde Executieve Functies en docenten die deze weten te stimuleren’, benadrukt Doutzen Buursma. Voor Onderwijscentrum Opnij zocht ik uit wat de relatie is tussen Executieve Functies en Formatieve Evaluatie.
Formatief handelen, formatief toetsen, formatief evalueren?
Formatief toetsen, formatief evalueren, formatief handelen; verschillende termen voor hetzelfde begrip met één gemeenschappelijker deler, namelijk de focus op het leerproces van de leerling. Kenmerkend hierbij is dat continu informatie wordt verzameld over het proces van leren om hier gericht sturing aan te kunnen geven. Summatief toetsen daarentegen, dient juist als afsluiting of als conclusie van het leren (Sluijsmans & Kneyber, 2016).
Wij hanteren, in navolging van toetsexpert en auteur van de Toetsrevolutie (Sluijsmans & Kneyber, 2016) Dominique Sluijsmans, de term ‘Formatief Evalueren’ (FE). Zij houdt hierbij onderstaande definitie van Popham (2008) aan.
“Formatief Evalueren is een interactief en cyclisch proces waarin de leraar door de inzet van effectieve didactiek tijdig zicht krijgt op waar de leerlingen staan en op wat zij nodig hebben om een vervolgstap te nemen. Het belangrijkste doel van formatief evalueren is om leerlingen te ondersteunen bij hun leerproces, net zolang totdat ze een bepaald leerdoel hebben behaald en zonder daarbij de motivatie om te leren verliezen”.
Black en William (geciteerd in Kennisrotonde, 2017, p.1) omschrijven FE als volgt: “alle activiteiten van docenten en leerlingen om de leeractiviteiten van leerlingen in kaart te brengen, te interpreteren en te gebruiken om betere beslissingen te maken over vervolgstappen”. Het gaat hier dus echt om álle kwantitatieve en kwalitatieve informatie die docenten verzamelen (en niet alleen om toetsresultaten). Informatie over de ontwikkeling van Executieve Functies past hier bijvoorbeeld goed bij. “Formatief evalueren heeft dus als primair doel om leerlingen inzicht te geven in hun eigen leerproces, hun motivatie te bevorderen en meer onderwijs op maat te realiseren. Feedback geven en krijgen speelt een cruciale rol bij succesvolle formatieve evaluatie” (Kennisrotonde, 2017, p.2). Van Silfhout, Trimbos en Hasselerharm (2018) benadrukken de centrale rol van leerdoelen bij FE en omschrijven FE als een ‘didactische aanpak waarbij de leraar met de leerlingen leerdoelen en succescriteria verhelderen, achterhalen waar de leerlingen staan ten opzichte van deze doelen en nagaan hoe zij een gewenste situatie bereiken’(p.5).
Waarom Formatief Evalueren
Formatief Evalueren kan bijdragen aan betere leerprestaties, hogere motivatie en meer eigenaarschap van leerlingen (Kennisrotonde, 2017). Hoe zit dat?
Door Formatief Evalueren in te voeren is de kans groter dat leerlingen ook na een toets en buiten de schoolcontext de kennis en vaardigheden die ze net hebben opgedaan nog kunnen oproepen. Met andere woorden, kennis en vaardigheden raken beter verankerd en de kans is groter dat deze worden opgeslagen in het lange termijngeheugen (onderwijskennis.nl, 2022). Door kritisch en actief te zijn tijdens te zijn tijdens het leren stimuleer je leerlingen tot dieper nadenken en eigenaarschap over het leerproces en zo beklijft de stof beter. Bij summatief toetsen wordt veel meer het kortetermijnleren gestimuleerd. Een cijfer zegt namelijk wel iets over de mate van beheersing, maar zegt verder helemaal niets over het stukje dat nog niet wordt beheerst, waarom dat zo is en welke stappen gezet kunnen worden om dit wel te beheersen, zaken die bij FE bij uitstek aan bod komen.
“Als leerlingen gedurende het leerproces op weg naar een curriculumdoel steeds worden ondersteund door formatieve evaluatie, dan zullen minder leerlingen uitvallen, dan zal de kans op positieve resultaten bij ‘echte’ toetsen groter worden én zal de motivatie van leerlingen groeien” (Willingham, Pollack & Lewis geciteerd in Onderwijskennis.nl, 2022).
Het is dus duidelijk dat het invoeren van FE op school verschillende voordelen kent, maar hoe werkt dit nu precies in de praktijk? Welke activiteiten horen erbij?
Basisactiviteiten van Formatief Evalueren
Formatief Evalueren is, met andere woorden, evalueren om te leren. In het proces staan steeds drie kernvragen centraal. In onderstaand figuur zijn deze weergegeven.
Figuur 1. Formatief evalueren is een cyclisch proces (Hattie & Timperley, 2007)
Docenten kunnen deze vragen steeds opnieuw stellen en dit wijst dus op het cyclische karakter van FE. De antwoorden op deze vragen helpen docent en leerling om de benodigde informatie over het leerproces van de leerlingen te verzamelen en op basis hiervan, waar nodig, hun strategie te kunnen veranderen en aan te passen.
Vijf strategieën om info te verzamelen
Er zijn vijf strategieën die docenten kunnen inzetten om de informatie te verzamelen die nodig is om bovengenoemde kernvragen te beantwoorden (Leahy, Lyon, Thompson & Wiliam geciteerd in Sluijsmans, 2019). Onderwijskennis.nl (2022, alinea 7) naar Sluijsmans omschrijft ze als volgt:
Figuur 2. Vijf strategieën om kernvragen te beantwoorden (Onderwijskennis.nl, 2022, alinea 7)
In Figuur 3 staan in de bovenste rij de drie fasen van het FE-proces. Links staan de belangrijkste actoren in het onderwijs: de leraar, de medeleerlingen en de leerling. In de cellen staan de vijf formatieve strategieën uit Figuur 2. Samen vormen zij het speelveld van FE (Leahy et al., geciteerd in Sluijsmans, 2020).
Figuur 3. Het territorium van formatief handelen: drie kernvragen en vijf formatieve strategieen (Sluijsmans, 2020, p.5)
De relatie EF en FE
Figuur 2 en 3 maken duidelijk dat Formatief Evalueren om een actieve rol van zowel de docent als de leerling vraagt. Impliciet spelen hierbij verschillende EF een rol. Executieve Functies zijn denkprocessen (functies) in het brein die belangrijk zijn voor het denken (cognitie) en het uitvoeren (executie) van sociaal, efficiënt en doelgericht gedrag. Executieve functies functioneren als een dirigent die ons leer- en taakgedrag organiseert, controleert en aanstuurt (Verstraete & Nijman, 2016). De relatie EF en FE is eigenlijk een wederkerige, namelijk 1) door formatief te evalueren worden EF versterkt en 2) voor succesvolle FE zijn sterke EF onmisbaar.
- Door formatief evalueren worden EF versterkt
Bij Formatief Evalueren wordt het leerproces steeds expliciet gemaakt. Doelen zijn uitgangspunt van het leren (waar werkt de leerling naar toe?). Door leerdoelen samen met leerlingen op te stellen en hier steeds op te reflecteren worden bijvoorbeeld de EF Doelgericht
Gedrag (doelen stellen en daaraan werken zonder afgeleid te worden) en Planning (plan maken en kiezen wat belangrijk is) versterkt. Vervolgens wordt steeds stilgestaan bij ‘waar staat de leerling nu?’, waarna vastgesteld wordt wat de leerling nodig heeft om verder te komen. Hierbij komt de EF Metacognitie (studievaardigheden, werk evalueren, kritisch nadenken over jezelf) ook veelal aan bod. Overall wordt ook de EF Werkgeheugen gestimuleerd; doordat leerlingen actief en kritisch met leerdoelen en de stof bezig zijn zal het werkgeheugen worden versterkt. Sluijsmans, Joosten-ten Brinke en van der Vleuten (2013) stellen dat Formatieve Evaluatie ‘stimuleert tot zelfregulatie en actieve betrokkenheid’. Zaken die Onderwijscentrum Opnij met het versterken van de Executieve Functies van leerlingen eveneens nastreeft.
In een overzichtsartikel over de rol van de docent tijdens FE (Onderwijskennis.nl, 2022) komt naar voren dat FE effectief zal zijn wanneer leerlingen actief worden betrokken bij het begrijpen en opstellen van succescriteria, zij voldoende tijd krijgen om na te denken en feedback te verwerken en succeservaringen opdoen. “Door formatieve evaluatie bouwen de leerlingen niet alleen een sterke kennisbasis op, maar ontwikkelen zij vaardigheden waarmee ze – ook als de leraar er niet is – hun eigen leerproces kunnen reguleren. Formatief evalueren biedt leerlingen de kans in haalbare stappen te leren en te werken, waardoor zij het geloof in eigen kunnen versterken en gemotiveerd te blijven” (Onderwijskennis.nl, 2022, paragraaf factoren die effectiviteit FE vergroten). Exact deze vaardigheden (m.n. het kunnen reguleren van het eigen leerproces) zijn nodig voor een goede ontwikkeling van de Executieve Functies. Op deze manier past FE dus heel goed op scholen waar ook aandacht is voor de executieve functies. Een schoolcontext waar FE succesvol is ingevoerd zal hierom tegelijkertijd bijdragen aan sterke EF.
- Voor succesvolle FE zijn sterke EF onmisbaar
Tegelijkertijd zijn goed ontwikkelde EF voorwaardelijk voor een succesvol formatief evaluatieproces. We kunnen er niet vanzelfsprekend vanuit gaan dat alle leerlingen als vanzelf gemakkelijk kunnen reflecteren op hun leren en hun strategieën. Dit vraagt om een zekere beheersing van de EF. Verwacht kan worden dat leerlingen met sterk ontwikkelde EF succesvoller zullen zijn binnen een systeem van Formatief Evalueren dan leerlingen waarbij dit niet het geval is. Daarnaast vraagt dit ook van docenten een goed inzicht in EF en de manier waarop deze gestimuleerd kunnen worden. “Voor de leraar zal formatieve evaluatie effectief zijn als hij kennis heeft over leren en binnen de eigen context en vanuit (pedagogische) waarden de juiste didactiek weet in te zetten. Het op de juiste wijze inzetten van didactische principes als voorkennisactivatie, het werken met uitgewerkte voorbeelden, het organiseren van feedback en het stellen van denkgerichte vragen, zal de leraar tijdig van informatie voorzien waar leerlingen staan en wat zij nodig hebben” (Onderwijskennis.nl, 2022, paragraaf factoren die effectiviteit FE vergroten). Docenten die hierin getraind zijn, zullen hier vermoedelijk minder moeite mee hebben dan docenten voor wie dit nieuw is. Kortom EF- training zou een belangrijke bijdrage kunnen leveren en onderdeel kunnen zijn van Formatief Evalueren.
Het activeren van leerlingen om verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces
De belangrijke rol van Executieve Functies bij Formatief Evalueren komt vooral tot uitdrukking in de vijfde strategie (zie Figuur 2) ‘het activeren van leerlingen om verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces’. Sluijsmans (2021) beschrijft dat de ontwikkeling van zelfregulatievaardigheden een belangrijk doel is van FE. Van leerlingen wordt verwacht dat zij naast school ook thuis actief met school bezig zijn en zichzelf aan het werk kunnen zetten. Ook Sluijsmans (2021) benadrukt dat het niet vanzelfsprekend is dat leerlingen bijvoorbeeld uit zichzelf kunnen plannen, monitoren en evalueren waar ze staan. Zij hebben hierbij hulp nodig. Een docent die goed inzicht heeft in de EF en weet hoe hij deze kan versterken helpt hierbij. De docent kan bijvoorbeeld een leerstrategie modelleren “(Hoe kun je jezelf vragen stellen over de stof? Hoe kun je een goede samenvatting schrijven?), het ondersteunen bij het oefenen van de leerstrategie en het vragen naar de resultaten van het werken met de leerstrategie” (Sluijsmans, 2021, sectie didactische principes). Om verantwoordelijkheid te kunnen nemen voor het eigen leerproces zijn goed ontwikkelde EF onmisbaar. EF betreffen namelijk die hogere cognitieve processen die nodig zijn om (leer)activiteiten te plannen en te sturen. Ze zijn nodig om taken effectief uit te voeren en problemen op te lossen. Om leerdoelen te kunnen realiseren en te begrijpen wat ervoor nodig is om deze te behalen zijn vrijwel alle Executieve Functies nodig (c.q. planning. timemanagement, werkgeheugen, organisatie, metacognitie, responsinhibitie, emotieregulatie, volgehouden aandacht, taakinitiatie, doelgericht gedrag en flexibiliteit). EF-training is op scholen waar gewerkt wordt met FE dus zeer behulpzaam.
Conclusie
We concluderen dat de relatie tussen EF en FE een wederkerige is. Wanneer Formatief Evalueren op een succesvolle manier is ingevoerd op een school, zal de ontwikkeling van EF van leerlingen als vanzelf gestimuleerd worden. Leerlingen zijn dan namelijk gewend om vanuit leerdoelen te werken, op hun leerproces te reflecteren en te bepalen wat nodig is om hun doelen te behalen. Zij worden aangemoedigd om de regie over hun eigen leerproces te nemen. Alle EF komen hierbij kijken. Tegelijkertijd zijn goed ontwikkelde EF nodig om FE succesvol in te kunnen voeren. We kunnen er niet vanzelfsprekend vanuit gaan dat alles wat er komt kijken bij FE als vanzelf gaat bij leerlingen (en docenten). Veel leerlingen zullen hulp nodig hebben als het gaat om bijvoorbeeld de regie te nemen over het eigen leerproces. Leerlingen met sterke EF zullen het op scholen waar formatief wordt geëvalueerd naar alle waarschijnlijkheid beter doen dan leerlingen met zwakkere EF. EF-training kan dus een belangrijke bijdrage leveren aan een succesvolle invoering van FE.
Bronnen
Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77, 81-112.
Kennisrotonde. (2017). Wat is er in de wetenschappelijke literatuur bekend over de effecten van formatief evalueren? (KR. 162 en 212). Den Haag: Kennisrotonde.
Onderwijskennis.nl. (2022, 2 maart). Formatief evalueren: wat, wanneer en hoe. Geraadpleegd op 2 september 2022, van https://www.onderwijskennis.nl/artikelen/formatief-evalueren-wat-wanneer-en-hoe
Popham, W. J. (2008). Transformative Assessment. Alexandria, VA: ASCD.
Silfhout, G. van, Trimbos, B., & Hasselerharm, S. (2018). Formatief evalueren: het belang van de dialoog over leerdoelen en succescriteria. Enschede: SLO
Sluijsmans, D. M. A., Joosten-ten Brinke. D., & van der Vleuten, C. (2013). Toetsen met leerwaarde: een reviewstudie naar de effectieve kenmerken van formatief toetsen. Den Haag: NWO.
Sluijsmans, D. M. A., & Kneyber, R. (2016). Toetsrevolutie: naar een feedbackcultuur in het voortgezet onderwijs. Culemborg: Phronese.
Sluijsmans, D.M.A. (2019). Didactisch en formatief handelen. Twee zijden van dezelfde medaille. Hoger Onderwijsmanagement.
Sluijsmans, D.M.A. (2020). Toetsing als kans voor leren Een thematisch overzicht naar het waarom, wat, wanneer en hoe van formatief evalueren. Augustus 2020 NRO.
Sluijsmans, D.M.A. (2021, 11 mei). Hoe organiseer je formatief evalueren en wat is het effect. Geraadpleegd op 20 september 2022, van https://wij-leren.nl/formatief-evalureren- organiseren-effecten.php
Verstraete, I., & Nijman, K. (2016). Handboek leren leren voor het Voortgezet Onderwijs. Huizen: Uitgeverij Pica.
